هفته در ايران قديم پژوهشي درهفت پيکرنظامي ونوشته هاي مانوي بدرالزمان قريب در ميان شاعران ايران نظامي گنجهاي از معدود شاعراني است که رابطه روزهاي هفته

Transkript

1 پژوهشي درهفت پيکرنظامي ونوشته هاي مانوي بدرالزمان قريب در ميان شاعران ايران نظامي گنجهاي از معدود شاعراني است که رابطه روزهاي هفته ١ در هفتپيکر بهرام گور را با هفت سياره در منظومه هفتپيکر منعکس کرده است ٢ پادشاه ساساني هفت گنبد به تقليد هفت فلک براي هفت بانوي خود ميسازد ١ )تاريخ تولد نظامي را بين ٥٣٤ و ٥٤٠ و وفات او را بين ٥٩٩ و ٦٠٢ نوشته اند مسعود سعد سلمان از شاعران پارسي گوي قبل از نظامي درباره نام ماه ها روزهاي ماه و روزهاي هفته و نسبت آنها به سيارات هفتگانه قطعاتي سروده است در مورد روزهاي هفته نام روز و نسبتش به سي اره را در مصراع اول (و يک جا در مصراع دوم) آورده اما درباره خواص اين سيارات و رنگ آنها مطلبي نگفته است: يکشنبه است و دارد نسبت به آفتاب دوشنبه است که دارد مزاج ماه اي ماه سهشنبه به مريخ دارد نسب (و در مصراع دوم مريخ را به باده سرخ تشبيه کرده است) چهارشنبه ب تا نوبت عطارد راست باشد اي روي و موي و خوي تو خوب پنجشنبه به مشتري منسوب آدينه مزاج زهره دارد چون آمد لهو و شادي آرد زحل والي شنبه است اي نگار از شاعران ديگر سنايي غزنوي در منظومه سير العباد قطعاتي درباره خواص سيارات سروده اما راجع به نسبت آنها به روزهاي هفته مطلبي ذکر نکرده است ٢ )نظامي در مقدمه منظومه اقامت بهرام نوجوان را (مقصود بهرام پنجم ساساني ملقب به بهرام گور ٤٤٠-٤٢٠ م است) در حيره و گشادن در خزانهاي که هميشه بسته بود در قصر خورنق و ديدن صورت هفتپيکر را شرح ميدهد Ä

2 نامه فرهنگستان /٤ ٣ ١٢ مقاله ٣ است که ظاهر ا شاگرد معمار معروف سنمار بود وي تصميم مهندس او استاد نجومي مي گيرد با ساختن هفت گنبد که با هفت ستاره هم رنگ و هم آهنگ است شاه را از گزند زمان و بيم اختران دور دارد: نسبتي گيرم از سپهر بلند که نيارد به روي شاه گزند اقدام مهندس اختربين براي آن است که شاه در نگارخانه خاک ز اختران فلک ندارد اين باک ٤ او عقيده دارد که هرگاه با دانش خود رابطه هفتاختر را با رنگ ويژه هريک از آنها و نيز پيوند نزديک هر روز هفته را با هفت اختر دريابد و بتواند براي هر هفت همسر شاه گنبدي به قياس کشور و ناحيهاي که از آن بر خاستهاند بسازد و شاه هر روز هفته را به طبع ٥ آن روز و ستاره با آن بانو به سر برد از آسيب و چشم بد در امان خواهد بود چشم بيننده زو جواهرسنج خانهاي ديد چون خزانه گنج Ã در اين خانه نقش هفت دختر را منسوب به هفت کشور ديد که نام هريک بر ديوار نقش شده بود: پيکري خوبتر ز ماه تمام دختر راي هند فورک نام فتنه لعبتان چين و طراز دخت خاقان به نام يغماناز کش خرامي به سان کبک دري دخت خوارزم شاه نازپري ت رک چيني طراز رومي پوش دخت سقالب شاه نسريننوش آفتابي چو ماه روزافزون دختر شاه مغرب آذريون درستي نام و خوب چون طاوس دخت کسري ز نسل کيکاوس در ميان هفتپيکر و در مرکز توجه آن هفت ب ت نقش جواني بود به نام بهرام: بر نوشته دبير پيکر او نام بهرام گور بر سر او ٣ )از طبيعي و هندسي و نجوم همه بر دست او چو مهره موم ٤ )هانري ک ربن اين هفتپيکر نظامي را با اصنام سبعه منسوب به بليناس حکيم مقايسه ميکند در اصنام سبعه هفت صنم از هفت فلز ساخته شده بود به منزله کاهناني که در برابر محراب سيارات سبعه ستايش ميکردند (نقل از معين ١٣٣٨ ص ١٣٩ ) ٥ )هفت کشور نماد جهان شناخته شده قديم است و اين هفت دختر که کشورشان هر کدام با يکي از هفت سي اره ربط دارد چه بسا نماد آسمان زيرين باشند شايد اين داستان به صورت نمادين اسطورهاي را نقل ميکند که فرمانرواي هفتکشور ميتواند فرمانرواي عالم ماد ي باشد در متون مانوي يکي از عنوانهاي مه ريزد (روح زنده) که خالق جهان ماد ي است «هفت کشور خداي» سغدي (Henning,1948 (311p 'btkyšpyy xwt'w است مه ريزد به کمک شش پسرش مانبد (اطلس) ويسبد (الماس نور) ز ندبد (شهريار درخشش: واداهر اميزد) د هيب د (نگهدارنده شکوه) پ هرگب د (شهريار افتخار) بندب د (ايزد خروش) (9p (Boyce,,1975 و به ياري مادر زندگي افالک را از آسيب ديوان و نيروي شيطاني سي ارات نگه ميدارد متن سغدي افالک او را Višparkar «آفريننده همه چيز» نيز ميخواند و اوست که دوازده برج فلکي را همراه هفت سي اره فرمانرواي جهان آميختگي ميکند و اين دو نيرو را مقابل هم قرار ميدهد pp ) Henning ) 1948,

3 نامه فرهنگستان /٤ ٣ مقاله ١٣ سخن ستاره شناس: وان چنان است کز گزارش کار رنگ هر گنبدي جداگانه هفتپيکر کنم چو هفت حصار خوشتر از رنگ هر صنمخانه چون طبق داستان نظامي بهرام گور دختران هفت پادشاه را هرکدام نماد کشوري و ناحيه اي در عقد داشت شاه را هفت نازنين صنم است هر يکي را ز کشوري علم است هست هر کشوري به رکن و اساس در شمار ستارهها به قياس و بر هر روز هفته يکي از سيارات فرمانروايي مي کند هفته را بيصداع گفت و شنيد روزهاي ستاره هست پديد شاه به مهندس ستاره شناس اجازه ساختن هفت گنبد را مي دهد و کاخي با هفت گنبد سر به آسمان مي کشد: هفت گنبد کشيد بر گردون در چنان بيستون هفت ستون هفت گنبد به طبع هفت اختر بر کشيده برين صفت پيکر يا بهرام هر روز هفته به گنبدي ميرود و جامه همرنگ خانه ميپوشد خانهاي که رنگ آن با رنگ اختر آن روز هفته همآهنگي دارد: هر گنبدي ستارهشناس بر مزاج رنگ چنان که گنبد سياه با کيوان (زحل) همآهنگي دارد: و گنبد زرد با خورشيد: گنبد سبز با ماه: گنبد قرمز با مر يخ (بهرام): گنبد آبي با عطارد (تير): گنبدي کو ز قسم کيوان بود وان که از آفتاب داشت خبر وان که مه کرد سوي برجش راه وان که مريخ بست پرگارش وان که بود از عطاردش روزي گنبد صندلي با مشتري (اورمزد): وان که بودش ز مشتري مايه ستاره کرد قياس در سياهي چو مشک پنهان بود زرد بود از چه از حمايل زر داشت سرسبزيي ز طالع شاه گوهر سرخ بود در کارش بود پيروزهگون ز پيروزي صندلي داشت رنگ و پيرايه

4 نامه فرهنگستان /٤ ٣ ١٤ مقاله گنبد سفيد با زهره (ناهيد): وان که از زيب زهره يافت نويد بود رويش چو روي زهره سفيد ٦ و بدين سان بهرام هفت گنبد براي هفت بانو داشت و هر دختر را در انتخاب آن مختار گذاشت: آن باره کرده بر طبع هفت سي اره هفت گنبد درون کرده هر دختري بهرنگ و بهراي گنبدي را ز هفت گنبد جاي روز شنبه بهرام به گنبد سياه مي رود: روز شنبه ز دير شم اسي خيمه زد در سراي عب اسي سوي گنبد سراي غاليه فام پيش بانوي هند شد به سالم ٧ نام سي اره (کيوان که در ابيات پيش ذکر شد) و رابطه روز (شنبه) رنگ گنبد (سياه) ٨ بانوي گنبد دختر پادشاه هند کامال مشخص است روز يکشنبه بهرام به گنبد زرد مي رود: روز يکشنبه آن چراغ جهان جام زر بر گرفت چون جمشيد زر فشانان به زرد گنبد شد ٩ زير زر شد چو آفتاب نهان تاج زر بر نهاد چون خورشيد ٦ )از شعراي بعد از نظامي اميرخسرو دهلوي در منظومه هشتبهشت که در سال ٧٠١ ه/ ١٣٠٢ م سروده از روزهاي هفته سيارههاي هفتگانه و نسبت رنگها سخن گفته است بدين سان: آنک نو شد ز شنبه آيينش چون زحل بست رنگ مشکينش وان که يکشنبه اش رساند نويد زعفرانيش کرد چون خورشيد وانک بود اندرو دوشنبه راه ساخت ريحانيش به گونه ماه وانک نو گشتش از سهشنبه نام کرد گلنارگونش چون بهرام وانک نسبت به چهارشنبه داشت رنگ تيرش بنفش تيره نگاشت وانک از بهر پنجشنبه بود کرد چون مشتريش صندل سود وانک ز آدينه داشت معموري رنگ دادش چو زهره کافوري (اميرخسرو دهلوي هشتبهشت با تصحيح و مقدمه جعفر افتخار مسکو ٧٧-٧٨) ١٩٧٢ ٧ )دير شم اسي و سراي عباسي هردو اشاره به رنگ سياه دارند چه سياه هم رنگ عباسيان است و هم رنگ جامه ر اهبان و کشيشان مسيحي ٨ )در جاي ديگر شاعر اين بانو را نوبهار کشميري ميخواند ٩ )اميرخسرو دهلوي: ايوان زرد روز يکشنبه آن ستاره روز شد در ايوان زرد بزمافروز در هشتبهشت از بانوي نيمروزي سخن رفته و داستان او در خراسان ميگذرد

5 مقاله ١٥ رابطه روز (يکشنبه) رنگ گنبد (زرد) نام سي اره (خورشيد) که با نماد آن آفتاب (در ابيات قبل) ذکر شده مشخص است اما کشور بانوي گنبد که با وصف «رومي عروس چيني ناز» آمده نام برده نشده است چون داستان بانو در عراق ميگذرد و ايران بيشترين امتياز را براي منسوب بودن به کشور خورشيد دارد و افزون بر آن جمشيد شاه اسطورهاي ايران و جام از نمادهاي او در ادبيات فارسي است احتماال اين بانو شاعر در جايي اين دختر را از نژاد کيان و در جايي دخت کسري ز نسل ١٠ ايراني است ١١ کيکاوس ميخواند روز دوشنبه بهرام به گنبد سبز ميرود: چون که روز دوشنبه آمد شاه شد برافروخته چو سبز چراغ رخت را سوي سبز گنبد برد چتر سرسبز بر کشيد به ماه سبز در سبز چون فرشته باغ رابطه روز (دوشنبه) رنگ گنبد (سبز) نام سي اره (ماه) مشخص است اما کشور بانوي گنبد صريح ا ذکر نشده است چون داستان بانو در روم ميگذرد ممکن است بانو رومي ١٢ باشد شاعر او را خردمند سرو سبزآرنگ مينامد روز سهشنبه بهرام به گنبد سرخ ميرود: شاه با هر دو کرد همنامي روز بهرام و رنگ بهرامي صبحگه سوي سرخ گنبد تاخت سرخ در سرخ زيوري برخاست آن به رنگ آتشي به لطف آبي سقالبي بانوي سرخروي رابطه روز (سهشنبه ناف هفته مگر سهشنبه بود که در مصراع قبل شاعر به آن اشاره کرده) رنگ گنبد (سرخ) نام سي اره (بهرام که در ابيات پيشين به صورت مريخ آمده) و بانوي مشخص است از طرف ديگر داستان بانو در واليت روس ١٣ گنبد که از سقالب است ١٠ )يادآور ميشود که زادگاه مهر سرزمين ايرانويج است ١١ )بهرام هفت عروس از هفت کشور آورده و اين کشورها صريح ا در ابتداي داستان نام برده شدهاند: دختري از نژاد کيان دختر خاقان (احتماال چين يا ترکستان) دختر قيصر روم دختر شاه سقالب دختر راي هندوستان دختر شاه خوارزم و دختر شاه مغرب دختر ايراني ازنژاد کياناست پدري ندارد همگوهر و همنژاد شاهاست ١٢ )اميرخسرو در هشتبهشت بانوي گنبد سبز (ريحاني) را سقالبي ميداند و بانوي گنبد بنفش را رومي ١٣ )جالب است که بهرام در فصل زمستان و ماه دي به گنبد سرخ ميرود شايد اين هم ر ابطهاي با کشورهاي سردسير داشته باشد

6 ١٦ مقاله که ترديدي در هويت او باقي نميگذارد نظامي در مصراع روز بهرام و رنگ ١٤ ميگذرد بهرامي نهتنها نام روز را گفته بلکه پيوند ريشهاي نام بهرام و سياره مريخ (بهرام) و رنگ آن را با هوشياري و زيبايي بيان کرده است روز چهارشنبه بهرام به گنبد آبي ميرود: گشت پيروزهگون سواد سپهر چارشنبه که از شکوفه مهر جامه پيروزهگون به پيروزي شاه را شد ز عالم افروزي روز کوتاه بود و قص ه دراز شد به پيروزه گنبد از سر ناز ( ١٥ رابطه روز (چهارشنبه) رنگ گنبد (پيروزهگون) نام سياره (عطارد که قبال ذکر شده مشخص است اما کشور بانو در متن نيامده است داستان بانو در مصر ميگذرد و چون يکي از همسران بهرام از مغرب است (کس فرستاد سوي مغرب شاه/ با زر مغربي و افسر و گاه/ دخت او نيز در کنار آورد) احتمال دارد که اين بانو از شمال افريقا مغرب مصر يا شامات ١٦ باشد روز پنجشنبه بهرام به گنبد صندلي ميرود: روز پنجشنبه است روزي خوب وز سعادت به مشتري منسوب ١٧ بر نمودار خاک صندل فام صندلي کرد شاه جامه و جام آمد از گنبد کبود برون شد به گنبد سراي صندل گون رابطه روز (پنجشنبه) رنگ گنبد (صندل گون) نام سياره (مشتري) و کشور بانو نيز ١٤ )در هشتبهشت اميرخسرو دهلوي: در سهشنبه که صبح لعل و سپيد رنگ گلنار بست بر خورشيد شاه بهرام گور چون بهرام گشت گلنارگون به جامه و جام و بانوي گنبد قرمز را تاتاري ميخواند بود پيرزهگون ز پيروزي وان که بود از عطاردش روزي ١٥ ) ١٦ )در هشتبهشت گنبد بنفش و قباي بنفش بوقلمون: چارشنبه که بر کشيد هوا مرغ صبح از بنفشهزار هوا خواست گردد شه سريرافروز به لباس عطاردي فيروز رفت در گنبد بنفش درون با قباي بنفش بوقلمون ماه رومي گشاد از ابرو چين بانو رومي است و داستان او هم در ديار فرنگ ميگذرد ١٧ )مقايسه شود با مسعود سعد سلمان: مشتري منسوب پنجشنبه به باشد اي روي و موي و خوي تو خوب

7 مقاله ١٧ يا يا مشخص است در متن صريح ا نام چين و بانوي تنگ چشم ذکر شده است: باده خور شد ز دست لعبت چين ١٨ شاه از آن تنگ چشم چين پرورد بانوي چين ز چهره چين بگشاد خواست کز خاطرش فشاند گرد وز رطب جوي انگبين بگشاد شاعر در بيت آخر با مهارت يکي از صنايع بديعي را به کار برده است روز آدينه بهرام به گنبد سپيد مي رود: روز آدينه کاين مقرنس بيد شاه با زيور سپيد بهناز زهره بر برج پنج اقليمش ١٩ خانه را کرد از آفتاب سپيد شد سوي گنبد سپيد فراز پنج نوبت زنان به تسليمش رابطه روز (آدينه) رنگ گنبد (سپيد) و نام سياره (زهره) مشخص است اما کشور بانو ذکر نشده است در ميان هفت همسر بهرام بانويي از خوارزم نام برده ميشود: قاصدش رفت و خواست از خوارزم دختر خوب روي درخور بزم به احتمال زياد بانوي گنبد سپيد از خوارزم است شاعر اين بانو را به جان نو از دل داده شب نشين سپيده دم زاده ٢٠ توصيف ميکند که شايد مقصود او از ترکيب سپيدهدم زاده مشرق ايران باشد رابطه نزديکي که در منظومه هفتپيکر ميان روزهاي هفته و سيارات منظومه شمسي مشاهده ميشود از دوران باستان در ميان اقوامي که هفته واحد زماني آنها بوده کم و ١٨ )در هشتبهشت بانوي گنبد صندلي بت عراقي زاد است ١٩ )ظاهر ا بانوي گنبد سفيد دختر پادشاه اقليم هفتم است چون روز آدينه که متعلق به ناهيد و آخر هفته است بهرام به گنبد سفيد ميرود اما در متون نجومي پهلوي اين کيوان است که سرور و فرمانرواي اقليم هفتم است و نه ناهيد نظامي نيز زهره را در برج اقليم پنجم قرار داده است ٢٠ )روزي که بهرام به گنبد سفيد ميرود شاعر نامي از ختن ميبرد: تا نز د بر ختن طاليه زنگ ش ه ز شادي نکرد ميدان تنگ ختن همانند خوارزم در مشرق ايران واقع شده و اين بيت شايد به زبان ايما اشاره به هوي ت بانوي اقليم هفتم کند در هشتبهشت اميرخسرو دهلوي نيز بانوي گنبد کافوري را خوارزمي ميداند: روز آدينه کز خزانه نور سر برون زد شمامه کافور کرد بهرام با هزار اميد جامه کافور فام چون ناهيد بر لطافت نگار خوارزمي کرد ترتيب رونق بزمي

8 ١٨ مقاله بيش وجود داشت و بهترين گواه هم نامي روزهاي هفته با اين سيارات در اغلب زبان هاي اروپايي است اما نخستين شواهد آن را در ايران بايد در نوشته هاي مانويان يافت در ايران پيش از اسالم بهويژه ايران زردشتي هفته واحد زمان نبود واحد زمان ماه و نام ماه و نام روز روز بود و هر روز ماه بهنام ايزدي خوانده و تاريخ هر رويداد با ذکر مشخص ميشد مثل ماه فروردين روز خرداد روز تولد زردشت (در متون پهلوي) افزون بر اين ايرانيان روزهاي ماه را به چهار گروه تقسيم ميکردند و هر گروه با نام خدا اهورمزدا يا دادار (هرمزد دي/ دذو) آغاز ميشد گروه اول شامل نام امشاسپندان گروه دوم نام ايزدان نماد نيروهاي طبيعي مثل آذر آب خور ماه تير (به استثناي گوش که آن هم با ماه بيرابطه نيست) گروه سوم و چهارم نام ايزداني که بيشتر نماد قواي روحاني و معنوي انساناند (که در ميان آنها نيز استثنا وجود دارد مثل آسمان و زمين) اما روزهاي اين چهار گروه که در ماه سي روزه تثبيت شدهاند يکسان نيستند دو گروه اول هريک هفت روز و دوگروه دوم هريک هشت روز دارند اين تقسيمبندي که با هفته هفتروز بابلي قديم و امروزي ما فرق کلي دارد هنوز در تقويم زردشتي پايدار مانده است در کتيبههاي فارسي باستان نام ماه و تعداد روز سپري شده از ماه را تاريخگذاري مثال تاريخ قيام داريوش عليه گئوماته مغ «ده روز گذشته از ماه باگياديش» بود ٢١ کردهاند جمله فارسي باستان چنين است: ba gaya daiš ma hya daqa ٢٢ raucabiš qakata aha ٢١ )ظاهر ا در زمان داريوش که کتيبه بيستون نوشته شد ماهها به نام ايزدان خوانده نميشدند (به استثناي ماه هفتم و نهم که يکي منسوب به ايزد مهر و ديگري به ايزد آذر است و اين هم در صورتي که تحليل ريشهشناختي آنها درست باشد) آيين خواندن ماهها و روزها به نام ايزدان احتماال از زمان خشيارشا و يا بعد از او (اردشير اول) با اقتباس از گاهنامه مصري رواج يافت مصريان باستان نيز هر روز ماه را به نام خدايي منسوب ميکردند مبدأ اختيار سال رسمي جديد يا سال زردشتي بايد در اواسط دوره هخامنشيان (حدود ٤٤١ قم) باشد اما نام روزها بايد در دوره جديدتر اتخاذ شده باشد قديمترين مأخذ نام روزهاي ماه يسناي ١٦ اوستا ست (134p (Boyce, II,245; Henning, JRAS,1944 در گاهنامه سغدي نام ماهها به هيئت قديم باقي مانده که شباهتي به نام ماهها در متون پهلوي و فارسي ندارد اما نام روزها همانند روزهاي تقويم زردشتي منتها در هيئت زبان سغدي است Ä جدول «نام روزهاي ماه در سغدي» ٢٢ )در جمله فارسي باستان عدد ده رقمي نوشته شده است با مقايسه dasa اوستايي و با توجه به تحول آوايي فارسي باستان s>q اين عدد رقمي را daqa ميخوانيم

9 مقاله ١٩ باگياديش در تطابق با گاهنامه باب لي ماه هفتم سال است به نظر ميرسد که ba ga بايد صورت ديگري از واژه baga در معناي عام «خدا» و در معناي خاص «ايزد ميثره» و ٢٣ نام ماه هفتم متعلق به ايزد مهر باشد تنها گروهي از ايرانيان که غير زردشتي بودند با هفته آشنايي داشتند و اين به ويژه در ميان مانويان و نوشتههاي آنان مشاهده ميشود ماني ( ٢٧٧-٢١٦ م) در ايران غربي که نواحي بين النهرين را در بر ميگرفت بزرگ شد و با فرهنگ آسياي غربي زمان خود که تلفيقي از فرهنگ بابلي و سرياني و يوناني بود آشنايي کامل داشت و چندين کتاب به زبان سرياني نوشت آيين ماني از نظر بنيادي متأثر از نوعي ثنويت زردشتي و بهويژه زرواني است اما عناصر سازنده آن مأخوذ از آيين غنوسي (gnosticism) است که با بعضي از عقايد رمزي يهودي مسيحي قرنهاي نخستين ميالدي تلفيق شده است مانويان هفته را در سن ت ديني خود حفظ کردهاند بهويژه در متوني که از روزههاي مانوي pp ) (Henning,1945 سخن رفته روزهاي هفته را نام برده اند روزه هاي مانوي با گاهنامه قمري شمسي تنظيم شده بود به گفته ابن نديم مؤلف الفهرست وضع روزه هاي مانوي با اهل ه قمر و موقعيت خورشيد در منطقة البروج تثبيت مي شد در واقع مانوي ها هم سن ت گاهشماري قديم ايراني و هم سن ت آسياي غربي (بابلي/ سامي) را رعايت کرده اند و در متون مانوي ر افزون ب گاه ن ام ه روز و م اه گاهن دي گ ري ک ه ام ه شان ميده ن ه را ه ف ت د ني ز وجود ٢٣ )هنينگ آن را به دليل بلندبودن مصو ت با واژه «باغ» مقايسه ميکند (3 (Henning,1944,134p note مري بويس pp15-17) (Boyce, در همه جا baga را نامي ديگر براي Varuna ميشمارد بويس baga را ايزد محبوب ايرانيان غربي به ويژه ماديها ميداند به نظر او مردم ايران غربي او را به نام خداي توزيع کننده بخت Baga يا به نام کل ي Ahura ميناميدند و مردم اوستايي او را Apam-Napat ميخواندند (305p, Ibid ) نام سغدي ماه هفتم فغکان است به نام baga>bag که هرگاه آن را ايزد مهر بدانيم به نام Miqra و اگر عنوان Varuna بدانيم به نام اين ايزد اهورايي هندو ايراني است اما از آنجا که Baga نام ايزد توزيع کننده بخت هندوايراني نيز هست اين نام ميتواند در اصل نام او باشد که در دوران بعد خويشکاري او با ميثره (ايزد پيمان) تلفيق شده است هنينگ در متن سغدي «عقدنامه ازدواج» که در ميان اسناد کوه م غ پيدا شده نام Baga را که با حرف عطف با نام Miqra پيوسته است و در سوگندنامه ازدواج دو طرف به آنها قسم ميخورند ايزدي غير از ميثره ميداند pp ) Henning ),1965 نظريه هنينگ اکنون رد شده است (Ä يادداشت ١)

10 ٢٠ مقاله در متون سغدي مانوي روزهاي هفته گاه به صورت شنبه يکشنبه آدينه و ٢٤ داشت گاه به نام سيارات هفتگانه نوشته ميشد نامگذاري شنبه يکشنبه آدينه به احتمال از مانويان ايران وام گرفته شده بود چه در متون فارسي ميانه و پارتي مانوي نيز شواهدي دارد اما نامگذاري هفته به نام هفت سياره (هفته سيارهاي) ويژگي متون سغدي است ترکيب جالب گاهنامه سغدي با استفاده از نام امشاسپندان و ايزدان براي روزهاي ماه و نام سيارات براي روزهاي هفته در چند متن مشاهده ميشود نخستين کسي که از ماهها و روزهاي سغدي نام برد ابوريحان بيروني است در فهرست بيروني نام ماههاي سغدي (به استثناي فغکان و شايد آپانج ( با نام ايزدان تقويم زردشتي مربوط نيست اما نام روزها با تقويم زردشتي کموبيش تطابق دارد بيروني از نام روزهاي هفته سغدي يادي نکرده است بنا بر اين در ميان سغديان غير مانوي (و شايد غير مسيحي) مقياس زماني هفته مرسوم نبوده است مکشوف در تورفان چين و اسناد کوه مغ پيدا ٢٤ )هنينگ جدول بيروني را با نام ماهها و روزها در متون مانوي شده در تاجيکستان امروزي مقايسه کرده است فهرستي که در نشريه ا رينتاليا داده شده با اندکي تغيير در زير داده ميشود 88-95) Orientalia, 1939, Zum ): Soghdischen Kalender, Boyce 1983, نام ماههاي سغدي دخيل در ترکي اويغوري n ß wsrdyc اسناد کوه مغ n ß wsrdyc متون مانوي n ß wsrdyc بيروني نوسرذ خرجن نيسن بساک اشناخندا? مزيخندا فغکان ابانج فوغ ميش فوغ ژعدا خشوم ١ ٢ ٣ ٤ ٥ ٦ ٧ ٨ ٩ ١٠ ١١ ١٢ xwrjnyc nysnyc gwryznyc h nysnyc ps ß kyc šn ß xntyc gz ß n ß c, cz ß n ß c mz ß yggntyc h, RBygntyc bgk ß nc ßß p ß nc, ßß b ß nc bwg(y)c myšbwg(y)c jymtyc ( ß )xšwmyc bwgyc h tgmyc h zymtyc y ß gšwmyc y MNwp ß nc ß k

11 مقاله ٢١ نام روزهاي ماه درسغدي اسناد کوه مغ متون مانوي بيروني ١ xwrmzt ß, ß gwrmzt gwrmzt خرمزد ٢ xwmn ß (h ) * ß gwmn ß خومن ٣ ß rt ß wxwšt ارداخوشت ٤ xšywr ß gšywr خشيور ٥ spnd ß rmt, ß spnt ß rmi سبندارمد spnd ß rmd, ß s ß pnt ß rmt ٦ ß rt ß t * ß rt ß t اردد ٧ mrt ß t mrt ß t مردد ٨ ßß šdšc yh, dšc yy, dyšc yy dtš ذشت ٩ ßß š * ßß š آش ١٠ ßß pwx, ßß bwx آنج ١١ xwr, [myr] gwr مير خوير ١٢ m ß x (m ß gy) ماخ ١٣ [tyš] [ty]š تيش ١٤ gwš gwš غش ١٥ dšc yy, dyšc y mzyg dtš ذشت ١٦ [myšy] (*myšy) دخيل در ترکي uig myšy ميش ١٧ srwš sr ß wš دخيل در ترکي uig srwš سرش ١٨ رشن ١٩ frwrt *prwrth, [ r[t brw ß فرورد ٢٠ wšgn ß h *wšgn وخشغن ٢١ r ß m r ß m رام ٢٢ [w ß ]t [w] ß t واد ٢٣ (dšc yy etc) (dtš) ذشت ٢٤ [dyn] dyn ß k ذين ٢٥ ß rtgw, * ß rtwg اردخ ٢٦ * ß št ß t اشتاد ٢٧ sm ß n ß sm ß n سمن ٢٨ zmwxtwg ß zmwgtg دخيل در ترکي uig zmwgtwg زموختغ ٢٩ mnspnd mnspnt منسبند ٣٠ ngrnh دخيل در ترکي (?) ß uig ngrn نغرن

12 ٢٢ مقاله هفته در متون سغدي نام روزهاي هفته که به دو صورت در متون مانوي سغدي آمده به اين شرح است: يکشنبه: myhr-jmnw, myr yw šmbyd ( ( ß در سغدي مير mi r (فرهنگ ٥٦٣٧) نام ايزد مهر هم نام روز يازدهم ماه است و هم نام روز يکشنبه در واقع يکشنبه روز مهر يا روز خورشيد است همان گونه که بازتاب آن در بعضي از زبانهاي اروپايي مثل انگليسي Sunday و آلماني Sonntag ديده ٢٥ ميشود نام روز يکشنبه در متون سغدي به دو هيئت ديگر نيز ديده ميشود (فرهنگ ٥٦١٦ ) يکي در ترکيب با واژه زمان jmn با تلفظ mihr zam(a)nu مهر ژمنو که در آن واژه مهر از ديگري به صورت ( ß ) yw šmbyd با تلفظ ٢٦ ايراني ميانه غربي وام گرفته شده است احتمالي ) yu/e w-šambe d ا وشنبيد يا يوشنبيد ) جالب آن که روز شان زده م م اه سغدي myš rwc (فرهنگ ٥٦٥٥) نيز به نام ايزد مهر است miš-i حالت فاعلي صورت تحول يافته miqra در زبان سغدي است بنابراين miš صورت اصيل سغدي miqra ي باستاني و mi r به احتمال دخي ل از زبان بلخ ٢٧ است ٢٨ است ي و mehr/mihr دخيل از زبان پارتي ٢٥ )روز يازدهم ماه در متون سغدي هم به نام xwr (خورشيد) و هم به نام mi r (مهر) آمده است اين دوگانگي در اثر بيروني نيز به صورت خور خوير و مير به چشم ميخورد در تقويم زردشتي خور (خوير) نام روز يازدهم و مهر نام روز شانزدهم ماه است ٢٦ )يکشنبه از روزهاي مقدس مانويان بوده که آن را به نام ايزد مهر (مهريزد) از ايزدان آفريننده دنياي مادي نامگذاري کردهاند و دعاها و نيايشهايي ويژه آن روز داشتند هنينگ در يک متن مانوي سغدي (روزهها) جمله زير را شاهد آورده است 154) p (Henning 1936, pp 85, 724; 1945, pr myhr m ß x jmnw mrysysyn ymqyy bwt «روز يکشنبه و دوشنبه نيايش مارسيسين (=سيسينيوس جانشين ماني) است در اين جمله واژه زمان در myhr jmnw «زمان مهر» به قرينه حذف شده است ٢٧ )صورت mi r از سغدي به زبان چيني وارد شده و در بعضي از متون چيني تا قرن نوزدهم باقي مانده است (158p (Chavanne-Pelliot,1913 در متون ترکي اويغوري هم شواهدي از وامگيري نام روزهاي هفته و سيارات از سغدي وجود دارد از جمله myšy روز شانزدهم srwš روز هفدهم و zmwgtwr روز بيست و هشتم است ٢٨ )در بيروني روز شانزدهم ماه سغدي م خش آمده که هنينگ با مقايسه نامهاي ديگر آن را به ميش تصحيح کرده است (94p, 1939 )

13 مقاله ٢٣ دوشنبه: m ß x jmnw ii šmbyd واژه سغدي ماخ ma x (فرهنگ ٥١٨١ ٥٢٥٨) عالوه بر نام ماه (سياره =قمر عربي و واحد زمان =شهر عربي) نام روز دوازدهم ماه و در ترکيب با zam(a)nu (ماخ ژمنو) بر ٢٩ «روز دوشنبه» داللت مي کند از طرف ديگر در متن روزه هاي مانوي دوشنبه بيشتر در هيئت šmbyd> <ii (که در آن عدد ٢ رقمي نوشته مي شود و شنبه با حروف) و با تلفظ احتمالي /d /dwa-šambe ذ و شنبيد مشاهده مي شود رد پاي نام سياره ماه در دوشنبه فرانسوي Lundi (از التيني lunae dies ) و در انگليسي Monday و در آلماني Montag (که هر دو برگردان از التيني و نه مشتق از آن است) و در بسياري ديگر از زبان هاي اروپايي ديده مي شود سه شنبه: wnx ß n iii šmbyd wšgnyy واژه سغدي ونخان يا اونخان unxa n/wnxa n (فرهنگ ١٠١٨) معادل فارسي ميانه wr با تحريفي ازqragna *wahra n ميتواند از wanxa n نام روز سهشنبه است warahra n مشتق شده ب اشد p85) ٣٠ (Henning 1936, در متن سغدي روزه ها سه شنبه به صورت iii šmbyd (که در آن عدد سه رقمي نوشته شده) با تلفظ še šambe d مي آيد براي روز سهشنبه که متعلق به سياره بهرام (مريخ) است نام ديگري نيز مشتق از اصل اوستايي v r qragna به صورت wšgnyy (فرهنگ ١٠٢٢) در متون سغدي مانوي /w šagni/ حالت فاعلي نام سياره بهرام است که همراه با نام خدا ( bag ) ٣١ آمده است ن ام اي زد به رام (509 (Gershevitch,1954 و ه مراه ب ا واژه روز ro c ن ام روز ب يستم ماه است (149, pp16, 1945 Henning ) وش غن ف غي wšgnyy bgyy در متون مانوي نام الماس ٢٩ )هنينگ (155 pp,154, 1945 ) در عنوان متني از همين مجموعه M44 که به زبان پارتي است واژه سغدي به صورت m ß h jmnwy ß در حالت مفعول فيه به معناي «در روز دوشنبه» آمده است همچنين صفت نسبي از همين اسم m ß x jmncyk «منسوب به دوشنبه» در متن ديگر سغدي مشاهده شده است ) فرهنگ ٥٢٥٧) ٣٠ )تحول آوايي آن چنين است: v r qragna > warahra n > *warha n > *wanha n > wanxa n ٣١ )روز بيستم ماه در متن روزههاي مانوي wšgn ß h rwcyy آمده که هنينگ آن را از حالت اضافه اوستايي v r qragnahe مشتق دانسته است 85) pp 16, Gershevitch ) 1954, 404; Henning 1936,

14 نامه فرهنگستان /٤ ٣ ٢٤ مقاله نور (ويس بد) يا پسر سوم روح زنده (مهريزد) است ايزد جنگجويي که با غول بزرگ ٣٢ دريايي در ستيز است صورت wašagna/wišagna تحول آوايي از باستاني *wr qragna را به سغدي نشان ميدهد که در آن r مصو ت حذف شده و صامت مرکب /qr/ تبديل به /š/ شده است همان تحولي که در واژه *miš از miqra صورت گرفته است در بيروني و خش غن تصحيح هنينگ از وخشغر pp85-86) (Henning,1936 براي نام روز بيستم ماه آمده است ظاهر ا صامت /x/ غير اصيل است همانند مخش در واژه ميش در نام ميثره (257 (Gershevitch,1954 رد پاي نام بهر ام/ مر يخ در سه شنبه فرانسوي Mardi از التيني martis dies ديده مي شود چهارشنبه: ti * r iiii šmbyd روز چهارشنبه در متن روزه هاي سغدي به صورت iiii šmbyd (که حرف نويس آن ٤ شنبيد است و در آن عدد چهار رقمي نوشته شده) آمده است تلفظ احتمالي آن با مقايسه با ترکيبات ديگر عدد چهار (مثل واژه چهارپاي سغدي) ميتواند card(a) šambe d باشد چهارشنبه به نام سياره در متون سغدي نيامده است اما سياره عطارد در سغدي te r (همانند «تير» در فارسي) خوانده ميشود و از روي واژه دخيل سغدي در متون چيني يعني tie ميتوان چهارشنبه سغدي ti r را بازسازي کرد (فرهنگ ٩٧٥٣) در زبان خوارزمي چيري (بيروني) cyry ) iri c) نام سياره و روز سيزدهم ماه و هم چنين نام ماه چهارم سال است که گونه تحول يافته تير است که در آن صامت /t/ به /ts/ که با حرف c نوشته ميشود تبديل شده است رد پاي نام تير/ عطارد در چهارشنبه فرانسوي Mercredi (از التيني mercurii dies ) ٣٣ مشاهده مي شود ٣٢ ) adamas يا الماس نور مانند v r qragna اوستايي به ويژه vr trahán هندي اژدهاک ش است اين نقش الماس نور/ ويسبد بار ديگر شاهدي است که آگاهي کامل ماني را از اساطير ايراني و نامگذاري قهرمانانش ر ادر تطابق با اين اسطورهها به خوبي نشان ميدهد براي درک خويشکاري vr trahán سنسکريت Ä Benveniste - Renou 1934 ٣٣ )همسان التيني يوناني و بابلي سياره ها: Ä

15 مقاله ٢٥ نام روز سيزدهم ماه در گاهنامه سغدي tyš است که بازمانده tištr ya ي اوستايي است که در متون پهلوي و فارسي تيشتر خوانده مي شود تيشتر نام ايراني ستاره باران زاي sirius يا شعراي يماني است و تير نام سياره عطارد (Mercure) در واقع يکي ثابت است و ديگري سياره تيشتر ستاره به مرتبه ايزدي رسيده است و در ميان بعضي از اقوام اما تير سياره اي است نه ٣٤ کهن مورد ستايش بوده و در اوستا يشتي به نام او هست چندان خوش نام (به ويژه در متون زردشتي) اگرچه يشت ويژه ايزد تيشتر را تيريشت هم مي خوانند اما در متون زردشتي اين دو ستاره گاه نقشي متضاد دارند در بندهشن در و در جاي ديگر «تير که همان اپوش ديو است بر ٣٥ يک مورد تير با تيشتر در نبرد است تيشتر فرود آيد» (بهار ١٣٦٩ ص ٦٠-٥٧ ) جالب است که دو صورت فلکي با خويش کاري ناهمگون در گاهنامه ايراني چنين Nabú تير/ عطارد : مرکور هرمس نابو Ã هرمزد/ مشتري : ژوپيتر زئوس مردوک Marduk بهر ام/ مريخ : مارس س آ ر نرگال Nergal ناهيد/ زهره : ونوس آفروديت ايشتار Ištar کيوان/ زحل : ساتورن کرونوس Kaiwa nu ٣٤ )داستان نبرد تيشتر در سه چهره گوناگون (پسر جوان گاو زر ين شاخ اسب سفيد زرين گوش و زرينلگام) با ديو خشکسالي اپوش اسب سياه گوش و يال و دمک ل روايت شکست نخستين تيشتر و پيروزي نهايياش اسطوره زيبايي است که محتواي تيريشت (يشت هشتم اوستا ( را تشکيل ميدهد در اوستا بهجز نام تيشتر ay tištr (شعراي يماني: Sirius ) نام ستارگان ديگر چون هفتورنگ hapto-iringa (دب اکبر: Ursa Major ) سدويس satavae sa (د بران Antares يا Formalhaut ) vanant (نسر واقع: Vega ) همچنين پروين ini paoiryae (ثري ا: Pléiades ) آمده است سدويس در متون مانوي نقش دوشيزه روشنايي از ايزدان آفرينش سوم را ايفا ميکند ٣٥ )«اين ابختران (اباختران) هنگامي که بدين آيين در سپهر تاختند با اختران در نبرد ايستادند تير با تيشتر سپاهبد خر اسان در نبرد است همان گونه که هرمزد با هفتورنگ سپاهبد شمال و ناهيد با سدويس سپاهبد ن ند سپاهبد خاوران (غرب) و کيوان با ميخ ميان آسمان (ميخگاه: ستاره قطبي) سپاهبد نيمروز و بهرام با و سپاهبدان» (بهار ١٣٦٩ ص ٥٧ ) در واقع هر يک از سبعه سياره بر ضد يکي از سبعه ثابته در تکاپو است (پورداود يشتها ج ٢ ص ٣٥٦ ) در بند ٤٤ تيشتر يشت اهورهمزدا تيشتر را سرور و نگهبان همه ستارگان برگزيده است چنان که زردشت را براي مردمان (پورداود يشتها ج ٢ ص ٣٣٦-٣٢٤ ) ابوريحان بيروني شعراي يماني (تيشتر) را ستارهاي بر دهان کلب الجب ار ميداند (التفهيم ) کلب الجب ار بايد همان Canis Major يا Grand Chien باشد

16 ª نامه فرهنگستان /٤ ٣ ٢٦ مقاله اما در اين ٣٦ همگون شدهاند! نام ماههاي ايراني ملهم از امشاسپندان و ايزدان است ميان ماه تير حامل نام يک سياره است ظاهر ا نشستن تير و تيشتر به جاي يکديگر بايد ريشهاي اسطورهاي داشته باشد تالشهاي فراواني براي درک خويشکاري تيشتر و تير اسطوره ٣٧ چه از راه ريشهشناسي لغوي و چه از طريق ريشهيابي اسطورهاي شده است تيشتر يا ستاره منجي آبهاي زنداني از چنگ ديو خشکسالي اسطورهاي کامال ايراني است و هيچ شاهدي در آيينهاي هندواروپايي ندارد در آيين هندي کهن نيز همتاي تيشتر tis iya ي ودايي ستاره کماهميتي است که با Rudra و تيراندازي او ربط دارد اما نقش آزاد کننده آبهاي زنداني را اسطوره هندي به ايندره خداي جنگ ميدهد يادآور ميشود که هرچند ساختار اصلي اسطوره تيشتر ايراني است اما بعضي از عناصر تشکيل دهنده آن از فرهنگ مردم آسياي غربي که با نجوم و ستارهشناسي از بن مايه اصلي اسطوره اي که نبرد يک ٣٨ زمان سومري ها سر و کار داشتند متأثر است ستاره را با ديوي روايت مي کند بايد احتماال قهرماني زميني باشد که با هنر تيرافکني خود جامعه را از آسيب موجود زيان کاري رهانيده و سپس در منظومه فلکي که در آن تير و کمان نقش اساسي دارند عروج کرده باشد در يشت اوستايي سرعت تيشتر به تير آرش کمانگير تشبيه شده است و اشاره ٣٦ )همان گونه که در نام امروزي ماههاي فارسي مشاهده ميشود دي به نام دادار است بهمن اسفند ارديبهشت خرداد و مرداد و شهريور به نام امشاسپنداناند مهر و آذر به نام ايزدان است آبان نماد ايزد آب ناهيد است و فروردين به نام فروشيهاي جاويدان نياکان و ايزدان که نقش بر جستهاي در رستگاري مادي و معنوي انسانها دارند نامگذاري شدهاند (براي آگاهي بيشتر از گاهنامه زردشتي (Boyce,1982 pp ( Ä ٣٧ )بحث ريشهيابي لغوي و اسطورهاي تير و تيشتر از چارچوب اين مقاله خارج است و بدين مختصر بسنده ميشود: بنا بر يکي از آخرين نظريهها ريشه تيشتر *tri-štr-iia «دارنده سه ستاره» يا «منظومه فلکي که سه ستاره دارد» از هندواروپايي *tri-str, iio-s است (34p Panaino ),1995 در باره تير هم دو ريشه داده شده ª *te / igi «کسي که تند حرکت ميکند» از ريشه, Ibid ) (72p tar است: يکي *tere i «سوراخ کردن» و ديگري (ya) مقايسه شود با سغدي tyr- و يغنابي tir «راه رفتن» بدين صورت تير براي ناميدن عطارد «ستاره تندرو» و همچنين «ابزاري که از کمان به سرعت ميرود» واژهاي مناسب به نظر ميرسد ٣٨ )نسبت تير (عطارد) به دبيري در ادبيات فارسي و مآخذ قديمتر مشاهده شده است از جمله نويسنده ارمني Agathange tiour ايزد ارمني معادل تير را «دبير هرمزد» ميخواند عطارد با عنوان پيک دبيران و حامي نويسندگان بار ديگر پيوند نزديک تير و تيشتر را نشان ميدهد چه تيشتر ايراني از نظر نقش بارانزايي همانند ن بو Nabu ي بابلي است که او هم خداي دبيري و آفريننده هنر نويسندگي بود و در مدارک نو بابلي همتاي عطارد شمرده ميشد pp63-65) Panaino ),1995

17 مقاله ٢٧ بيروني به جشن تيرگان (سيزدهم تير ماه) در بزرگداشت آرش کمانگير بار ديگر رابطه ماه تير روز تيشتر (=تيرگان) و تيري را که از کمان آرش کمانگير پرتاب شد يعني تيري ٣٩ که سرنوشت مرزهاي شمال شرقي ايران زمين را تعيين ميکرد آشکار ميسازد نام سومري تيشتر KAK-SI-SÁ به معناي «ستاره سالح کمانگير» معادل ا کد ي s sil-tahu يا šuku du هر دو به معناي «تير» است pp34,48) Panaino ),1995 اين ستاره ª که در ماه تموز ظاهر ميشده طلوعش با جشنهاي ا دونيس و آيينهاي مربوط به جشن باران و خداي بابلي Nabu همزمان بوده است اين نام پيوند تير و تيشتر را به سه هزار سال پيش از ميالد ميرساند ريشههاي لغوي تير (=عطارد) و تير (=پيکان) نيز که هر دو در معناي «سرعت و تندروي» است به هم نزديکاند و باز از نظر معنايي سرعت تيشتر به تير آرش کمانگير ٤٠ تشبيه شده است اگر در سومري KAK-SI-SÁ به معني تير (=پيکان) نيز آمده باشد معيار ديگري براي نشستن تير به جاي تيشتر به دست ميآيد (76p Panaino ),1995 پنجشنبه: pnc-šmbyd, wrmzt-jmnw واژه سغدي O rmazd/urmazd نام سياره مشتري است که با ترکيب zamnu نام روز پنجشنبه است (فرهنگ ١٠١٦٦) همچني ن پ نجشن به در متن مانوي روزهها ب ه صورت /d /panj-šambe شواهدي دارد که در آن عدد ٥ حرفي نوشته شده است اه ه رم زد) در مت ن مان وي روزهها ني ز xwrmzt ß rwc (روز ن ام روز نخستي ن م (6,153 (Henning,1945 آمده که با خرمزد ٤١ بيروني تطابق دارد و نام ايزد مانوي ٣٩ )تير آرش کمانگير که باعث مرگ پهلوان اسطورهاي ايران شد به روايتي از ساري تا مرو (فخرالدين گرگاني ويس و رامين ( و به روايتي از کوه رويان تا فرغانه (سواحل سيحون يا سيردريا) (بيروني آثارالباقيه ( رفته است ٤٠ )تير و تيشتر در متون زردشتي همان قدر که نقش متقابل دارند همکاري نزديک نيز دارند همکاري اين دو صورت فلکي به حدي است که آنها را در متون متأخر در قالب واحدي نشان ميدهد از طرف ديگر به نظر نولي ( Gnoli ) دانشمند ايتاليايي KAK-SI-SÁ ميتوانست نام تيشتر و تير هر دو باشد (75p Panaino ),1995 اين تلفيق به احتمال در زمان هخامنشيان صورت گرفته هنگامي که دو مجموعه Tir-Mercury-Nabu و Tištriya-Sirius-KAK-SI-SÁ در خويشکاري و نقش ادغام شده باشند (76p, Ibid ) ٤١ )نام xurmazd در ترکي اويغوري نيز از سغدي وارد شده است در زبان سکايي ختني نام urmaysde متعلق به خورشيد است نه مشتري در بيشتر زبانهاي پاميري مثل سنگلچي zd) ormo ) هنوز براي خورشيد به کار ميرود براي آنها اهورهمزدا خورشيد و سپندارمذ زمين است

18 ٢٨ مقاله xwrmzt ß bgyy (هرمزد بغ) يا انسان نخستين است (فرهنگ ١٠٧٥٤-١٠٧٥٥) که در ٤٢ متون مانوي شواهد زيادي دارد رد پاي نام سياره مشتري (هرمزد ژوپيتر) در پنجشنبه فرانسوي Jeudi (از التيني jovis dies ) که به نام خداي رومي ژوپيتر همسان زئوس يوناني خوانده شده ديده ميشود ßß ade آدينه: dyny : ne واژه آدينه دخيل از فارسي ميانه در متن سغدي روزه ها آمده است (فرهنگ ٦٠ ) اما نام سياره ششم na xi d (زهره/ ونوس) براي روزهاي هفته شاهدي ندارد شايد بتوان به کمک واژه دخيل سغدي در چيني *nahie/naxi و صورت کهنتر آن nah'et/nâ-xiet * نام ٤٣ روز آدينه يا ناهيد را براي آدينه سغدي بازسازي کرد توجه شود که صورت سغدي نام سياره na xid نيز بايد از فارسي ميانه مأخوذ باشد چون طبق قانون تحوالت واجي سغدي ana hita ي باستاني بايد به سغدي na hi t تبديل شود و نه na xi d در زبان خوارزمي na hi (بيروني: ناهيچ) نام سياره زهره است و c ٤٤ صامت پاياني ts/c تحول از /t/ باستاني را در اين زبان نشان ميدهد بازتاب نام سياره زهره (ونوس) را در آدينه فرانسه Vendredi (التيني veneris dies ) يا روز ونوس ميتوان يافت شنبه: kyw ß n šmbyd واژه سغدي ke wa n نام سياره هفتم (زحل) با ترکيب zamnu نام روز شنبه است ٤٢ )صورت خوارزمي «هرمزد» براي روز نخستين ماه و نام سياره مشتري و ماه دهم سال ريمژد است با امالهاي گوناگون ريمژد ريمزد ريمرد رثمرد (کيا راشد محصل ١٣٥٣ ص ٤ ) که احتماال همه تحريفي از خرمزد ) (urmazd است ٤٣ )ناهيد در ترکي اويغوري نيز دخيل آمده است جالب توجه اين که در منابع چيني از دو فرماندار اويغور نام برده شده با نامهاي Na -hi-tcho و (Chavannes - Pelliot,1913 (287p Wou-mo-ssu که به احتمال هر دو مانوي و سغدي تبارند و اين دو نام يکي منسوب به ناهيد و ديگري منسوب به هرمزد است ßß ٤٤ )روز دهم ماه در سغدي ) bwx فرهنگ ٢٧) و در بيروني آبخ است آبخ در واقع نام ايزد نيست بلکه همانند آباندر گاهنامه زردشتي نماد بانوخداي آب آناهيتا است در بيروني به امالهاي گوناگون ابحن/ انجن آمده که هنينگ آن را در مقايسه با سغدي به آيخ تصحيح کرده است (144 ;94,1945 Henning ),1939

19 مقاله ٢٩ (فرهنگ ٥١٣٤) که در يکي از داستان هاي سغدي مانوي در حالت مفعول فيه kyw ß n ٤٥ jmny ß به کار رفته است روز شنبه در متن روزه ها ي مانوي به صورت šambe d و درمتون مسيحي šabbat که šbt نوشته مي شود شواهدي دارد (فرهنگ ٩١٩١ ٩٢٨٣) و اصل بابلي آن šabbatu است به نظر مي رسد که اصل واژه «کيوان» kaiw/ma nu ي اکدي باشد که در زبان هاي ايراني دخيل آمده است وامگيري «کيوان» در زبانهاي ايراني شايد بعد از تحول واجي ) ay(a به e صورت گرفته باشد (512p, Mackenzie ) Zoroastrian Astrology, رد پاي نام سياره کيوان (زحل) در نام «شنبه»ي انگليسي Saturday (روز Saturn ) ديده ميشود هفته در متون ايراني ميانه غربي در متون مانويايراني ميانه غربي نام روزهاي هفته ذکر شده است مثال ew-šambad «يکشنبه» و du-šambad «دوشنبه» در متن پارتي Sundermann,1981 pp74-75) M4573 ß و سطر ١١٠٥: dwšmbt ) آمده است همچنين در متن معروف سطر :١٠٥٥ šmbt yw مرگ ماني پارتي M5569 که هنينگ و بعد مري بويس (47p (Boyce,1975 آن را منتشر کردهاند روز مرگ ماني با نام روز هفته روز ماه و نام ماه و ساعت مرگ داده شده است:» دوشنبه شهريور روز شهريور ماه زمان يازده در استان خوزستان شهرستان بل البات ٤٦ (گ نديشاپور) که پدر روشنايي عروج کرد» در واقع مرگ ماني در روز دوشنبه چهارم شهريور معادل چهارم ماه بابلي Addaru ٤٥ )هنينگ در حاشيه داستان ماهي ک ر fish) (kar اين جمله را از متن p6 502 M نقل مي کند: ] xww kyw ß n jmny ß pr mydd z ß y šnyy [] xw ß cr ß f frwyddt «اگر شنبه هنگام روز زمينلرزه ] روي دهد ] بيماري حمله کند» (484p, Henning ) «Tales», BSOAS,1945, نام سياره کيوان از راه سغدي به متون چيني مانوي و ترکي اويغوري نيز راه يافته است هرچند خود واژه کيوان از اصل بابلي است ٤٦ )متن پارتي: cf ß r sxt šhryywr m ß h, šhrywr rwc, dwšmbt «چهار روز تمام (سپري) شهريور ماه شهريور روز دوشنبه» واژه saxt بازمانده qakata فارسي باستان و *sakata ي باستاني است که در عبارت تاريخ گذاري کتيبه داريوش به کار رفته است در واقع شهريور روز خود معناي روز چهارم ماه را ميرساند شايد آوردن چهار در آغاز جمله براي اشاره به چهارم ماه بابلي بوده است (3, Boyce ) Ibid, note شهريور در سالهاي ٢٧٤ و ٢٧٧ با ماه بابلي Addaru مطابقت ميکرده است و از اينجا امکان دو تاريخ براي مرگ ماني پيدا شده است

20 ٣٠ مقاله روي داده است (مطابق ٢٧٧ ميالدي) در همين متن از روز شنبه ٤٧ نيز نام برده شده است (48p Boyce ),1975 نام دوشنبه در سرودهاي مانوي ويژه نيايش دوشنبهها نيز چند بار آمده است (176p (Boyce,1975 اما در هيچ متن ايراني ميانه غربي روزهاي هفته هم نام با سياره ها مشاهده نشده است و اين ويژگي را تنها در متون سغدي مانوي مي توان يافت اين شواهد نشان ميدهد که هفته در آثار مکتوب ايراني پيش از اسالم وجود داشته و اين ادعا که «در اسناد تاريخدار بهجامانده از دوران پيش از ظهور اسالم موردي وجود ندارد که نام روزهاي هفته در آن ثبت شده باشد» (رضا عبدالهي تاريخ تاريخ ايران ٧٧) ١٣٦٦ با توجه به اين تاريخ گذاري مرگ ماني در سندي که ميتواند به قرن چهارم يا پنجم ميالدي برسد و اسناد ديگري که ذکر شد مردود به شمار ميآيد مانويان ايرانيتبار آسياي مرکزي و چين هفته سيارهاي را به اويغورها و چينيهاي مانوي منتقل کردند در تقويم اويغورهاي مانوي نامهاي ايراني سيارهها براي روزهاي هفته ديده ميشود: يکشنبه mi r دوشنبه ma g سهشنبه wnxan چهارشنبه tir پنجشنبه urmüzd آدينه naxïd شنبه kiwan ٤٨ حال ببينيم هفته سيارهاي ريشهاش از کجا بوده و چگونه تولد و تحول يافته است گردش سيارات هفتگانه و بروج فلکي در باورهاي مردم باستاني تأثير عميق داشت سومريان شايد نخستين قومي باشند که متوجه سيارات شدند و آنها را چون رب النوع پرستيدند اين توجه به ستارگان از سومر به بابليان رسيد بابليان که به آسمان و شناخت اسرار آينده و سرنوشت انسان از راه گردش سيارات توجه داشتند به چند مسئله علمي ازجمله مقياس زمان و تقسيم آن به سال ماه هفته روز ساعت دقيقه و ثانيه نيز پي بردند بابليها نخست به پنج سياره قايل بودند و بعد خورشيد و ماه را نيز به آن اضافه ٤٧ )متن پارتي: hw wsn ß d cy pd hw šb cy šmbt ß wz c yy ß wd nyrd fryštg bwd «زيرا در آن شب شنبه اوزي آن جا نزد فرشته (=ماني) بود» 48) Thomsen, «Ein Blatt in Türkischer `Runen' Schrift aus Turfan», SPAW 1910, نقل از (69p (Panaino,1995

21 مقاله ٣١ ٤٩ کردند و معبد مشهور سيارات هفتگانه را به همين مناسبت ساختند توجه به ستارهشناسي و اخترشماري از بينالنهرين به ديگر اقوام ازجمله به ايرانيان منتقل شد عقيده به تأثير سيارات و بروج فلکي در سعد و نحس زمان و در نيک و بد فرجام کارهاي دنيايي در ايران بهويژه در متون دوره ساساني مانند بندهشن کارنامه اردشير بابکان زادسپرم شکندگمانيک و زار و مينوي خرد شواهدي دارد پادشاهانو فرمانروايان در هر امر خطير و مهم با ستارهشناسانو اخترماران مشورت ميکردند و ساعات خوب و بد را مينگريستند بعضي از دانشمندان اين پديده را متأثر از نجوم بينالنهريني و بعضي ديگر از نجوم پينگره (Pingree) بعضي از ويژگيهاي سيارهها را برگرفته از نجوم ٥٠ هندي ميدانند هندي تصور ميکند مانند نسبت دادن عطارد به هوا زهره به آب مريخ به آتش زحل ٥١ به مرگ و مشتري به زندگي ٤٩ )نامهاي هفت سياره در زبان اکدي چنين است: سين (ماه) ن بو (عطارد) مردوک (مشتري) نرگال (مر يخ) ش م ش (خورشيد) ايشتار (زهره) و ک يوانو (زحل) ابوريحان بيروني در آثار الباقيه (چاپ زاخو ١٩٢) جدول اسامي سيارات را در زبانهاي عربي رومي (=يوناني) فارسي سرياني عبري هندي و خوارزمي داده است ما به اين جدول اسامي سغدي را ميافزاييم: مير (خورشيد) ماخ (ماه) و ش غن (بهر ام/ مريخ) تير (عطارد) خرمزد (هرمزد/ مشتري) تاخيذ (ناهيد/ زهره) کيوان (زحل) نام خوارزمي اين سيارات نيز از بيروني نقل ميشود: اخير (خورشيد = زردشتي: خير) ماه اريغز (بهرام نام روز اريغن) چيري (تير) ريمژد (هرمزد) ناهيچ (ناهيد) هفت سياره را صابئيان نيز ميپرستيدند و آنها را چنين ميناميدند: شميش (خورشيد) سن (قمر) نيريگ (مريخ) نبو (عطارد) بعل (مشتري) لبوت (زهره) و کيوان (در باره عقايد حر انيان کلداني معروف به صابئه و آيين قرباني آنها براي ستارگان Ä الفهرست ص ٥٨١-٥٦٦ ) مانداييان نيز روزهاي هفته را با سيارات ميسنجيدند به اين شرح: يکشنبه در سلطه خورشيد Shamish دوشنبه در سلطه ماه Sin سهشنبه در سلطه مريخ Nirigh چهارشنبه در سلطه عطارد Nabu پنجشنبه در سلطه مشتري Bel (بعل) آدينه در سلطه زهره Libat و شنبه در سلطه زحل Kiwa n بود روز يکشنبه که روز پرستش آنهاست Habshaba ناميده ميشد p75) Iran, Brill 1962, andiraq (Drower, ES, The Mandaeans of زهره ماندايي و صابئي La bat با واژه سغدي da pa t در ترکيب d ß p ß tšyrh «دوست الهه d/la»( pa t فرهنگ ٣٤١١ ) مقايسه شود هنينگ (7p,1940) آن را با بابلي Dilbat و پارتي dybat برابر دانسته است 50) Pingree; Bruner 1987; Boyce 1982 ٥١ )بيروني در التفهيم (ص (٢٧٤-٢٧٣ نام روزهاي هندي را مطابق سيارات همنام داده است: يوم االحد (الشمس): آدتبار االثنين (قمر): سومبار الثلثاء (مريخ): م نک لبار االربعاء (عطارد): ب دبار الخميس (مشتري): برهسپتبار الحمعه (زهره): ش کربار السبت (زحل): شنيش چ ر بار نيز Ä بيروني آثارالباقيه ص ١٩٢ ز اخاو ترجمه داناسرشت ص ٢٤٤ Ä يادداشت ٢

22 نامه فرهنگستان /٤ ٣ ٣٢ مقاله اقوام کهن فلزات اصلي را نيز به سيارات هفتگانه نسبت ميدادند مثل زر به آفتاب نقره به ماه آهن (پوالد) به مريخ جيوه به عطارد سرب به زحل مس به زهره و ارزيز به ٥٢ مشتري در متون پهلوي از رابطه نزديک سيارات هفتگانه با اندامهاي انسان شواهدي موجود است در گزارش زادسپرم جايگاه نفوذ سيارات در اندام انسان چنين وصف شده است: ماه در مغز تير در استخوان ناهيد در گوشت مهر در پي بهرام در رگ هرمزد در پوست و کيوان در موي (99p Gignoux ) - Tafazzoli,1993 اصل و منشأ پيدايش هفته هفت روزه محل اختالف دانشمندان است گروهي بر اين عقيدهاند که رؤيت صور چهارگانه ماه با فاصله تقريبي هفت روز منشا به وجود آمدن مفهوم هفته است ٥٢ )نظريه هاي ديگر نيز داده شده است به ويژه در باره فلزات منسوب به عطارد و مشتري و زهره ازجمله برنز را به عطارد مس را به مشتري و ترکيب فلزات را به زهره منسوب کرده اند در ادبيات فارسي مشتري بر طالع نيک و خوش بختي داللت و نقشي تقريب ا مقابل کيوان دارد که گاه شوم است و گاه کينه توز مشتري وار بر سپهر بلند گور کيوان کند به سم سمند (نظامي هفت پيکر ٢٤) ناصح ناصح تو بر جيساست حاسد حاسد تو کيواناست (مسعودسعد ديوان ٥٥) مريخ ستاره جنگ و خون ريزي و پيروزي و سلحشوري است و به سرخي مشهور زهره مطرب و رامشگر ستارگان و تير دبير فلک و نماد زيرکي و تيزهوشي است بياور مي که نتوان شد ز مکر آسمان ايمن به لعب زهره چنگي و مريخ سلحشورش (حافظ) سماع زهره به رقص آورد مسيحا را (حافظ) زهره طبعي مشتري فالي که زيبد گاه جنگ از شهاب او را عنان و از هالل او را رکاب (عبدالواسع جبل ي) خمش اي عقل عطارد که دراين مجلس عشق حلقه زهره ايانت همه تسخر گيرند ز گردون چو برنامه من بتابد (مولوي ديوان کبير ج ٢ ص ١٠٤ ) ثنا خواند از چرخ تير دبيرم (ناصرخسرو ديوان ص ٤٤٥ ) خوردهام تير فلک باده بده تا سرمست عقده در بند کمر ترکش جوزا فکنم (حافظ) عطار ويژگي چند سياره را در يک بيت آورده است: زحلکين مشتريوش ماهطلعت عطاردفطرت و خورشيدرفعت (عطار الهي نامه ص ٢٦٣ ) قطبوارم بر سر يک نقطه دارد چارميخ اين دو مريخ ذ ن بفعل ز حلسيماي من مشتريعارض و خورشيدرخ و زهرهلقاست (فرخي ديوان ص ٢٥ ) (خاقاني ديوان ص ٣٢١ )

23 مقاله ٣٣ بابليها که در زماني بين ١٠٠٠ و ٦٠٠ پيش از ميالد هفته را در ماه قمري تثبيت کردند روزهاي هفتم چهاردهم بيست و يکم و بيست و هشتم ماه را روز استراحت ميناميدند اما نامگذاري روزهاي هفته بايد در قرن دوم يا اول پيش از ميالد صورت گرفته باشد اين نوع مقياس زمان از بابليها به يهوديها و اقوام ديگر سامي رسيد سابقه کاربرد هفته به وسيله قوم يهود به عنوان ارکان تاريخگذاري هرچند در سفر اول عهد عتيق از آن نام برده شده است به قرن اول مسيحي ميرسد در ميان مسيحيان نيز هفته پس از گرويدن کنستانتين امپراتور روم به آيين مسيح رسميت يافت هرچند نامگذاري روزهاي هفته به نام سيارهها پيش از اين تاريخ در آيين ميترايي رومي انجام گرفته و از آيين ميترا به مسيحيت اروپايي منتقل شده بود به نظر ميرسد که ايرانيان در اواخر دوران ساساني از مفهوم هفته آگاهي داشتند دستگاه موسيقي منسوب به باربد مرکب از هفت خسرواني و سي لحن و سيصد و شصت دستان بوده که با ايام هفته و سي روز ماه و سيصدوشصت روز سال ساسانيان تناسب و همآهنگي داشته است (کريستنسن ايران دوران ساسانيان ص ٣٤٠ ٤٣٨) مسعودي نيز در مروج الذهب نغم ايقاعات مقاطع و طروق الملوکيه را از ايرانيان دانسته است و طروق الملوکيه را به باربد نسبت ميدهد که هفت بود و در هر روز هفته يکي نواخته ٥٣ ميشد اختراع نرد را نيز که به ايرانيان نسبت ميدهند مؤيد بر شناخت مردم آن زمان از مفاهيم نجومي و شناخت هفته است سي مهره را کنايه از سي شبانروز بيست و چهار خانه را کنايه از بيست و چهار ساعت شبانروز و سپيد و سياهي مهرهها را کنايه از روز و شب و هفت نقطه کعبتين (نقطههاي مقابل هم) را کنايه از هفته و هفت سياره دانستهاند (نفايس الفنون نقل از مجموعه مقاالت محمد معين ١٣٦٨ ج ٢ ص ١٨٧ ) شاهد ديگر از جاحظ است که گفته: چون در عهد ساسانيان نوروز به شنبه ميافتاد شاه دستور ميداد از رئيس يهوديان ٤ هزار درهم بستانند (همان ص ١٨٨ ) با وجود اين شواهد بايد گفت هفته سيارهاي که در آن روزهاي هفته به نام سياره ٥٣ )«طروق الملوکيه» که مسعودي در مروج الذهب آورده همان هفت دستگاه شاهانه عصر ساساني به ويژه دوره خسروپرويز است (معين ١٣٣٨ ص ١٢٨ ) ثعالبي آن را خسروانيات و عوفي هفت خسرواني مي نامد (همان جا)

24 ٣٤ مقاله هم نام خوانده مي شد در ايران پيش از اسالم به رسميت شناخته نشده بود و نيز در ٥٤ آسياي مرکزي و در چين سابقه نداشت سغديها که بازرگانان و مهاجران بزرگ تاريخ آسياي مرکزي در هزاره اول ميالدي بودند و از عوامل برجسته انتقال داد و ستد فرهنگي در اين حيطه جغرافيايي به شمار ميرفتند نه تنها کاال و دين و هنر و خط را ميان اقوام گسترش دادند بعضي از آيينهاي ادبي خود را نيز که گاه مأخوذ از قومي ديگر بود به سرزمينهاي دوردست منتقل کردند بدين طريق مانويان سغديتبار که در چين بهتبليغ و گسترش آيين ماني ميپرداختند از حدود سال ٧١٩ م و پس از آمدن دانشمند اخترشناس مانوي به نام Mou Cho هفته به طوري که در متون چيني مانوي قرن هشتم تا ٥٥ سيارهاي را در متون چيني وارد کردند سيزدهم آثار اين وامگيري فرهنگي ديده شده و اين بهويژه در متون نجومي آشکار است نخستين نامي که توجه شرق شناسان سده نوزدهم را جلب کرد نام mi براي روز يکشنبه بود نامي که ريشه چيني نداشت اما با نام ايزد ميثره ايراني و صورت فارسي آن مهر مشابهت داشت پژوهشهايي که از سال ١٨٧١ در اين زمينه شروع شد با ٥٦ کشف مدارک چيني و ايراني دون هوانگ و تورفان گسترش يافت شاوان و پليو و ديگر جستجوگران و باستان شناسان در اوايل قرن بيستم مدارک ٥٧ بسيار پراهميتي در چين يافتند 54) Chavannes - Pelliot 1913, pp ٥٥ )هفته سيارهاي planétaire) semaine ) که در چين کامال بيگانه بود در دوره تانگ وارد متون چيني شد و سالها بعد از سلسله تانگ (حتي تا دوره س نگ Song ) باقي ماند نام ايراني هفت سياره تا قرن نوزدهم در بعضي متون چيني ديده شده است (171p Chavannes ) - Pelliot,1913 ٥٦ )براي درک سير اين پژوهشهاÄ Chavannes - Pelliot,1913 pp طبق روايت اين دو دانشمند در ١٨٧١ ويلي Wylie مقالهاي در باره شناخت هفته در چين نوشت و در آن از مدرکي ياد کرد که در ١٧٣٩ به فرمان امپراتور هفته با روز يکشنبه يا روز خورشيد آغاز شد ٥٧ )در گاهنامه چيني قرن نهم و دهم ميالدي که دانشمند فرانسوي پ ل پليو از چين آورده است نه فقط نام روزهاي هفته به نام هفت سيارهاي ديده ميشود بلکه در بعضي از متون چيني بهويژه متون مسيحي از روزهاي هفته به صورت شنبه يکشنبه نيز نام برده شده نامهايي که از صورت سغدي يا ايراني ميانه غربي Ä

25 مقاله ٣٥ در ١٩٠٦ مولر (1907 (Müller نام روزهاي هفته را در يک متن مانوي چيني بررسي کرد و برابر آنها را با نام هفت سياره دريافت آشکار شد که اين نامها صورت تحول يافته چيني از نامهاي روزهاي هفته در زبان سغدي است (664p (Panaino,1990 EIr,4 که آنها هم به صورت نام هفت سياره از فارسي ميانه اخذ شدهاند نام روزهاي هفته در متون چيني بدين ترتيب است: يکشنبه (خورشيد) دوشنبه (ماه) سهشنبه (مريخ) چهارشنبه (عطارد) پنجشنبه (مشتري) آدينه (زهره) ٥٨ شنبه (زحل) *m'ir / *m'it > mi *mak > mo * 'wenxan > yun-han t'er / * t'et > tie *'wyn-mwyr-sy > wen-mo-sseu > hu-mu-si *na-h'er / *na-h'et > nahie / naxie *k'e- gwan > ki-houan / zhi-huan يا Ã وام گرفته شده است مثال در کتيبه مسيحي نسطوري سينگانفو ( si-ngan-fu ) که به تاريخ يکشنبه چهارم فوريه ٧٨١ ميالدي نوشته شده نام يکشنبه به صورت yao-sen-wen تحريفي از فارسي ميانه است (همان ص ١٦٤ ) ٥٨ )دادههاي زبان شناختي و سير تحول زبان چيني نشان ميدهد که اين واژههاي دخيل ايراني پيش از تاريخ پيدايش آن در متون ياد شده وارد زبان چيني شدهاند (430p Panaino ),1990 ;664p Pulleyblank,1991

26 سه شنبه جدول روزهاي هفته سياره اي چيني سغدي پارتي وفارسي ميانه فارسي فرانسه/ التين انگليسي آلماني مهر Mehr Mir Mi amnu *M'ir يکشنبه ( ١ ) Sonntag Sunday <Mi qra Mehr z (روز خورشيد) Lundi ماه Ma x Mo دوشنبه Montag Monday Ma h Lunae dies ماه) (روز Ma xz amnu *Mak Mardi بهرام Warahran Unxa n Yunhan Martis dies (مريخ) <W r qragna Wunxa n *Wen-xan Mercredi تير tie ir T *Ti Mercurii dies (عطارد) *T'et چهارشنبه r پنجشنبه Jeudi هرمز Hormezd Urmazd Wen-mo-sseu Jovis dies برجيس) (مشتري/ Ahura-mazda zamnu *Wyn-mwyt-sy Vendredi ناهيد Ana hi d Nahie Na xi Veneris dies (زهره) <Ana hi ta *Na-h'et آدينه d Zhi/ji-huan کيوان ( ٦ ) ( ٢ ) ( ٣ ) ( ٤ ) ( ٥ ) شنبه Ke wa n Ke wan Saturday <Saturnii dies (زحل) *Ki-huan ١ يکشنبه فرانسوي Dimanche از التيني dies dominicus «روز خدا» است ٢ سه شنبه انگليسي Tuesday احتماال از نام خداي ژرمن zio/tya از اصل Tiwas است که معادل مارس التيني (و بهرام ايراني) است ٣ چهارشنبه انگليسي Wednesday در اصل Wodan day است و Wodan (خداي ژرمن ها همتاي Odin اسکانديناوي) همانند Mercury التيني (و تير ايراني) است ٤ پنجشنبه انگليسي Thursday و Donnerstag آلماني ارتباط با Doner thunder: «تندر» از نمادهاي خداي زئوس يا ژوپيتر دارد ٥ آدينه انگليسي Friday (و در بيشتر زبان هاي ژرماني) به معناي «روز آزاد» است ٦ شنبه فرانسوي Samedi از اصل sabbat عبري و shabatu بابلي در ترکيب عاميانه التيني Sabbati dies ساخته شده است ٧ شنبه فارسي نيز از اصل سامي مشتق شده که از راه فارسي ميانه به فارسي رسيده است هفته سياره اي که با فرهنگ يوناني به روم رسيده بود با آيين ميترا در اروپا گسترش يافت بيشتر اقوام التيني و سلتي روزهاي هفته را (به استثناي يکشنبه و شنبه) بهخدايان رومي نام گذاري کردند اما اقوام ژرمني زبان نام خدايان خود را به جاي خدايان رومي نهادند و روزهاي هفته را به نام آنها ناميدند

27 مقاله ٣٧ يادداشت ١ نام ماه هفتم در فارسي و فارسي ميانه مهر دخيل در ارمني Mehekan در خوارزمي کهن Mtr معادل است با bgk'nc در سغدي مانوي و bgq'nc در سغدي مسيحي Ba gaya diš در فارسي باستان و Bakeyatiš و Baga در گاهنامهها ميکند ظاهر ا Miqra و Baga در عيالمي اين شواهد داللت بر يکي بودن Ba gayadiya عنوان ايزد Miqra است از طرف ديگر چنان که نام روز شانزدهم ماه را که در گاهنامه زردشتي مهر در سغدي مانوي myš-rwc است يا سغدي اسناد کوهمغ bgy-rwc و خوارزمي bgy (کتيبه توپراق قلعه) و بيروني فيغ (از اصل (*bgy مقايسه کنيم شاهد ديگري براي تأييد اين فرضيه مي يابيم Bailey, 1988, 403 Sims-Williams, 1988, 404 Dietz, 1978, يادداشت ٢ نام سيارات در آثارالباقيه با التفهيم اندکي اختالف دارد در آثارالباقيه نام سيارات بدين صورت است: سنسجر (زحل) برهسبتي (مشتري) منکل (مريخ) اديد (شمس) شرک (شکر: زهره) بد (عطارد و سوم (ماه) صورت صحيح بعضي از آنها که با سنسکريت تطابق دارد چنين است: aditiya (مهر) suma (ماه) budha (عطارد) sukra (زهره) و s anais cara (زحل) يادداشت ٣ هنگامي که مقاله زير چاپ بود نگارنده به پژوهشي از خانم ژيوا و س ل دست يافت خانم و س ل درباره نقش سيارات در فرهنگ قوم صابئي و تأثير آن بر هفت پيکر نظامي مطالب مبسوطي نوشته و هم چنين فهرست متون عربي و فارسي را که درباره اثر جادويي سيارات گفتگو مي کند داده است اميد است بتوانيم در آينده در بخش دوم مقاله «هفته درايران قديم» به بحث نظريه ايشان بپردازيم Ä Z iva Vesel, «Réminiscences de la magie astrale dans le Haft Peykar de Neza mi», Studia Iranica, 24, 1995,7 کتاب نامه ابن نديم محمد بن اسحق ترجمه رضا تجد د ابن سينا تهران ١٣٤٣ ابوريحان بيروني آثار الباقيه عن القرون الخاليه ويراسته ادوار زاخائو ليپزيک ١٩٢٣ ترجمه اکبر داناسرشت ابن سينا تهران ١٣٥٢ ابوريحان بيروني التفهيم ويراسته جالل همايي تهران ١٣١٦ اميرخسرو دهلوي هشت بهشت تصحيح و مقدمه جعفر افتخار مسکو ١٩٧٢ بهار مهرداد بندهش توس تهران ١٣٦٩

28 ٣٨ مقاله پورداود ابراهيم يشت ها جلد اول دانشگاه تهران ١٣٦٧ تقي زاده سيدحسن مجموعه بيست مقاله تقي زاده مجموعه ايرانشناسي شماره ٢٢ بنگاه ترجمه و نشر کتاب تهران ١٣٧٤ عبدالهي رضا تاريخ تاريخ ايران تهران ١٣٦٦ عفيفي رحيم فرهنگنامه شعري جلد ١-٣ انتشارات سروش تهران ١٣٧٣ ١٣٧٢ قريب بدرالزمان فرهنگ سغدي سغدي فارسي انگليسي فرهنگان تهران ١٣٧٤ قريب بدرالزمان سغدي ها و جاده ابريشم مجموعه مقاالت دومين اجالس بين المللي جاده ابريشم وزارت فرهنگ و ارشاد اسالمي تهران ١٣٧٦ کيا صادق راشد محص ل محمدتقي واژه هاي گويشي ايراني در نوشته هاي بيروني شوراي عالي فرهنگ و هنر مرکز مطالعات و هماهنگي فرهنگي شماره ٢٠ تهران ١٣٥٣ مسعود سعد سلمان ديوان انتشارات گلشايي تهران ١٣٦٢ معين محمد مجموعه مقاالت جلد اول و دوم تهران ١٣٦٨ معين محمد تحليل هفت پيکر نظامي دانشگاه تهران ١٣٣٨ نظامي گنجه اي کليات ديوان اميرکبير تهران ١٣٤١ Bartholomae, CAltiranisches Wörterbuch, Berlin 1961 Bailey, H, ``Baga'', Encyclopaedia Iranica, 1988, Vol 3, f4, pp Boyce, 1982: Boyce, M, A History of Zoroastrianism, vol II, Brill 1982 Boyce, 1975: A Reader in Manichaean Middle Persian and Parthian, Acta Iranica 9, 1975 Boyce, 1983: ``Iranian Festivals'', The cambridge History of Iran, vol 3 (2), p Brunner 1987: Brunner, C J, ``Astronomyand Astrologyin the Sassanian period'', Encyclopaedia Iranica, vol 2, f8, p Benveniste-Renou 1934: Benveniste, E- Renou, L Vr tra et Vr qragna, Cahier de la société Asiatique III, Paris 1934 Chavannes-Pelliot: Chavannes, E- Pelliot, p, ``Un traité Manichéen retrouvé en Chine'', JA 1913, pp Cumont, F, the Mysteries of Miqra, New york 1956 Davidsom, H R E, ``Mithras and Wodan'', Acta Iranica 17, 1978, Dietz, A, ``Baga and Miqra in Sogdiana'', Acta Iranica 17, 1978, Drower, E S, The Mandaeans of Iraq and Iran, Brill 1962 Emmerick, R E, Saka Grammatical Studies, Oxford 1968 Gershevitch, I, A Grammar of Manichaean sogdian, Oxford 1954 Gignoux, Ph - Tafazzoli, A, Anthologie de Za dspram, Paris 1993 Grassman, H, Wörterbuch zum Rigveda, 1955 Henning 1945: Henning W B, ``the Manichaean Fasts'', JRAS 1945, (Acta Iranica 15, 1977, 205ff) Henning 1939: ``Zum soghdischen Kalender'', Orientalia 8, 1939 (Acta Iranica 14, 1977, 629 ff) Henning 1942: ``An Astronomical chapter of Bundahišn'', JRA S 1942 (Acta Iranica 15, 1977, 95 ff) Henning 1940: ``Sogdica'' 1940 (Acta Iranica 15, 1977, 1-68) Henning 1945 (Tales): ``Sogdian tales'', BSOAS 1945, (Acta Iranica, 15, 1977, 231ff)